Klima-aldaketak eta horren ondoriozko berotze globalak behartu egiten dute gizateria trantsizio energetikoa deritzona burutzera. Datozen hamarkadetan, trantsizio horrek, besteak beste, izugarri murriztu behar ditu berotegi-efektuko gasen (BEG) isurketak atmosferara.
Klima Aldaketari buruzko Gobernu Arteko Taldeak (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC) kalkulatu zuen berotzea % 83ko probabilitatearekin 1,5 °C-ra mugatzeko geratzen zen karbono-aurrekontua (Remaining Carbon Budget) 300 Gt CO2 zela hamarkada honen hasieran, 2020an (ikus 1. taula, (IPCC, 2021); (Lee & Romero, 2023)). Azken 170 urteetan atmosferara botatako CO2 isuri historikoak 2390 Gt CO2 izan direnez, zibilizazio modernoak bere karbono aurrekontu osoaren % 89 agortu du jada.
1. taula (IPCC, 2021)
IPCCk bere azken ebaluazio-txostenean (AR6) kalkulatu zuen BEGen isuri antropogeniko globalak 59 ± 6,6 Gt CO2e izan zirela 2019an (Lee & Romero, 2023). Lurraren erabilerak, lurraren erabileraren aldaketak eta basogintzak eragindako CO2 emisioak (Land Use, Land-Use Change and Forestry; LULUCF) alde batera utzita, berotegi-efektuko gasen emisioak 52,5 Gt CO2e izango lirateke urtean, eta horietatik % 71 CO2 emisioak dira soilik (37 Gt CO2, edo LULUCF-rik gabeko BEGen isurketen % 71). Horrek esan nahi du gizadiak, erritmo honetan, 1,5 ºC-tik gora ez izateko karbonoaren aurrekontua zortzi urte pasatxotan agortuko lukeela, eta beti 2030. urtea baino lehen. Kalkulu horrek ez du barne hartzen beste BEG batzuen emisioak –adibidez metanoarenak– modu osagarrian murrizteko beharra, ezta LULUCF-ren etorkizuneko kudeaketa ere, zeinak emisio negatiboak eragin ditzakeen (CO2 atzitzea, alegia). Bestalde, egile batzuek dagoeneko adierazten dute CO2 emisioak murrizteko beharra handiagoa izan daitekeela, azken hamarkadetan atmosferara egindako aerosolen emisioek gainerako BEGen emisioen eragina partzialki konpentsatu dutelako. Azken urteotan, nazioarteko itsas garraioaren araudi berriarekin eta Txinako ingurumen-hobekuntzarekin lotutako aerosol-emisioak nabarmen murriztu dira, eta horrek, paradoxikoki, Lurraren berotzea areagotzea ekarriko du, albo-ondorio gisa (Hansen et al., 2023).
Zibilizazioak, oro har, ahalegin izugarria egin behar du, baina erantzukizunak ez daude berdin banatuta planetako eskualdeen artean. IPCCk diosku 2019an Asia ekialdeko eskualdea (batez ere Txina) izan zela BEGen emisio garbi guztien % 27ren erantzulea; Ipar Amerika, berriz, % 12ren erantzulea izan zen, Europa % 8rena eta Afrika % 9rena. Asiako ekialdea, ordea, emisio historikoen % 12ren erantzulea da; Europa, berriz, % 16ren erantzulea da, eta Ipar Amerika, % 23rena. Aldea handiagoa da datuak per capita konparatzen badira, biztanleriaren azken kontsumoaren araberako estimazioa erreferentziatzat hartuta (consumption-based emissions). IPCCren arabera, 2018an urteko emisioak 6,7 t CO2e biztanleko izan ziren Asiako ekialdean, 7,8 tona Europan eta 17 tona Ipar Amerikan (ikus SPM.2 irudia, Shukla et al., 2022).
Beraz, badirudi Txina eta antzeko herrialde handiek beren emisio totalak asko murriztu behar dituztela; baina banakako terminoetan (per capita) logikoa dirudi mendebaldeko herrialdeetako biztanleei ahalegin handiagoa eskatzea, horiek baitira, gainera, historikoki emisio handienak metatzen dituztenak. Ahaleginen eskari-aniztasun horrek esan nahi du, azken batean, gizateriari geratzen zaion karbono-aurrekontuaren banaketa ekitatiboa izan behar dela; lehen esan bezala, 300 Gt CO2 inguruko banaketa, berotze globala 1,5 ºC-ra mugatu nahi badugu gutxieneko ziurtasun batekin.
Hala ere, eskualde eta herrialde bakoitzaren barruan ere handitu beharko litzateke analisiaren granularitatea, populazio handien batez besteko balioekin lan egiteak desberdintasun nabarmenak ezkuta baititzake. Askoz ere azterketa granularragoa egiten ari da World Equality Lab, Parisko Ekonomia Eskolako nazioarteko ikerketa ekonomiko eta sozialerako zentroa, Thomas Piketty ekonomialari frantziarrak sustatua, beste akademiko batzuekin batera. Zentro honek desberdintasun ekonomikoak ikertzen ditu. Haren ikerketa berrienetako batek (WORLD EQUALITY REPORT 2022 (wir2022), (Piketty et al., 2023)) errenta- , aberastasun- eta karbono-desberdintasuna ditu ardatz, bai mundu osoan, bai munduko herrialde nagusietako bakoitzean. World Inequality Lab-ek ingurumen input-output (IO) taulak erabiliz egiten ditu bere kalkuluak. Taula horiei esker, sektore ekonomiko baten ekoizpenari lotutako karbono-emisioaren edukia (eta beste ingurumen-adierazle batzuk, hala nola energia-kontsumoa, ur-kontsumoa eta abar) kalkula daiteke, sektore horren produkzioan parte hartzen duten bitarteko prozesuetan sortutako emisio guztiak kontuan hartuta, bai produkzio-herrialdean bertan, bai kanpoko beste sektore ekonomiko batzuetan ere. Horri esker, etxebizitzetako azken kontsumoari, gobernu-sektoreari eta ekonomian egindako inbertsio publiko eta pribatuari lotutako emisioen bolumena kalkula daiteke, eta horrek, aldi berean, biztanleriaren karbono-aztarna zenbatestea ahalbidetzen du, hau da, kontsumoari lotutako zeharkako inpaktuak barne hartzen dituen perspektiba batekin, baita bizileku-herrialdea ez den beste herrialde batzuetan sortutakoak ere. Datu horiek aberastasunaren eta errentaren banaketari buruz eskuragarri dauden beste datu batzuekin gurutzatuz, World Inequality Lab-ek biztanleriaren hainbat zentiletarako karbono-aztarnen banaketari buruzko informazioa ematen du. Hemendik aurrera, ez dugu hitz egingo CO2 emisioei buruz, karbono-aztarnari buruz baizik, zeinak CO2 eta beste BEGen emisioak zenbatzen baititu biztanleriaren azken kontsumoaren ikuspegitik, emisioak fisikoki non gertatzen diren kontuan hartu gabe. Txosten horretako 6.5 taulan karbono-aztarnaren banaketa globalari buruzko xehetasunak jasotzen dira. Biztanle bakoitzeko urteko karbono-aztarnaren batez bestekoa 6,6 tonakoa da, baina desberdintasun handiekin populazioaren sektore desberdinen artean. Aztarna txikiena duen biztanleriaren erdiak urtean 2 tona baino gutxiago dituen bitartean (1,6 tona), aztarna handiena duen % 10ek 30 tona baino gehiago ditu urtean biztanleko, hau da, 4,5 aldiz munduko batez bestekoa. World Inequality Lab-en kalkuluen arabera, munduko biztanleriaren % 20 pobreenak (1.500 milioi pertsona) urtean 1,8 tona biztanleko baino gutxiagoko aztarna du, eta 1.000 milioi pertsona inguruk urtean tona bat baino gutxiago.
WORLD INEQUALITY REPORT 2022 txostenak, halaber, biztanleko urteko batez besteko aztarnen zenbatespenak jasotzen ditu, munduko 26 herrialde garrantzitsuetako populazioen sekzio desberdinetarako, emisio-mailaren arabera (emaitzak beheko taula koloredun batean erakusten dira). Sekzio hauek (emisio-mailaren arabera ordenatuta) beheko % 50, erdiko % 40 –sekzio “ertain” hau oso gorantz doa, biztanleriaren % 50etik % 90era baitoa–, goiko % 10, eta horren barruko gorako % 1. Emaitza horiek erakusten dute, adibidez, Espainian urteko batez besteko karbono-aztarna 7,7 tonakoa bada ere, biztanleen beheko % 50ek 4,6 tonako aztarna dutela eta goreneko % 1ek 64,7 tonakoa. Goiko % 10en karbono-aztarna metatua beheko % 50ena bezain handia da.
Orain arte azaldutakoa nahikoa izango litzateke puntu honetan post hau ixteko, honako ideia honekin amaituz: karbono-aztarnari dagokionez gaur egun munduan dauden desberdintasun handiek, ez bakarrik eskualde eta herrialde handien artean, baizik eta, bereziki, herrialde bakoitzaren barruan, eskatzen dute trantsizio energetikoa aurrera eramateko politikak honako egitate nabarmen honetatik abiatzea: erantzukizunak oso desberdinak direnez kontsumo-maila handiagoa izateagatik karbono-aztarna handiagoa ere dutenak dira trantsizioan ahalegin handienak egin behar dituztenak. Bestela, trantsizioa ez da bidezkoa izango.
Post honetan, ordea, pixka bat harago joaten saiatuko naiz, World Inequality Lab-ek egindako lanean oinarriturik. Zehazki, 1) herrialde bakoitzeko aztarnen banaketari buruzko informazio zehatzagoa (xehetasun handiagoa) emango dut; eta 2) aztarna horiek erkatuko ditut gizadiak datozen hamarkadetan, trantsizio energetikoan, aurre egin beharko dituen emisio murrizketen eskaerarekin.
1. Xehetasun gehiagoren bila karbono-aztarnaren banaketan herrialde bakoitzaren barruan
wir2022 txostenak honako karbono-aztarna hauek ematen ditu Espainiako estatuarentzat, populazioaren segmentuen arabera: populazio osoaren batezbestekoa 7,7 t CO2e da; aztarna txikiena duen populazioaren erdiak 4,6 tonako batezbestekoa du; hurrengo % 40k 8,3 tonako batezbestekoa du; eta azken % 10ek, aztarna handiena duen dezilak, 20,8 tonako batez bestekoa du. Hala ere, dezil horren barruan % 100eko zentila sartzen da, 64,7 tonako aztarna batekin. Beraz, argi ikusten da sekzio bakoitzaren barruan ere desberdintasun handiak daudela. % 100eko zentilak 64,7 tonako aztarna badu, % 90eko zentilak 20,8 tonatik beherako aztarna izan behar du, derrigorrez (geroago ikusiko dugu ez dela 10 tonara iristen); izan ere, hori da dezilaren batez bestekoa, % 100ekoa barruan hartzen duena, askoz ere aztarna handiago batekin. Era berean, ondoriozta daiteke beheko dezilaren aztarna, aztarna txikiena duen populazioaren % 10ena, beheko erdiaren batez bestekoa baino txikiagoa izan behar dela, 4,6 tonakoa (aurrerago ikusiko dugu 3 tonatik beherakoa dela).
Eskuragarri dauden datu hauetan oinarrituta, kalkulatu al daiteke zentil bakoitzaren karbono-aztarna? Saiakera bat egingo dugu, zentilaren araberako karbono-aztarnaren funtzio matematikoa arrazoizkoa dela onartuz, eta orduan adierazpen matematiko hori lortzen saiatuko gara.
Karbono-aztarna handitu egin beharko litzateke zentila handitu ahala, baina igoera hori gero eta azkarragoa da azken zentiletara hurbildu heinean. Portaera hori hiru terminoren baturaren bidez modeliza daiteke: termino konstante bat, termino lineal bat eta termino esponentzial bat. Matematikoki, honela jartzen dugu:
Karbono-Aztarna = a0 + a1·x + a2·exp((x-a4)/a3)
ai koefizienteak printzipioz ezezagunak dira, baina helburu horretarako garatu dudan optimizazio-algoritmo baten bidez lor daitezke, wir2022an emandako bost karbono-aztarnak mugako baldintza gisa aplikatuz. Optimizazio-algoritmo hori lotura honen bidez deskargatu daiteke. Espainiaren kasuan, honako hauek dira, hurrenez hurren, lortutako bost koefizienteak: 2,5044, 8,2182, 3,0705, 0,01377 eta 0,9605. Populazio-sekzioen aztarnak banaketa berriarekin kalkulatzen baditugu eta abiapuntuko datuekin alderatzen baditugu, egindako akatsa arbuiagarria da; beraz, lortutako banaketa bilatutakoaren hurbilketa ontzat har daiteke. Irudi honetan, Espainiarako lortutako banaketa-kurba erakusten da.
Lortutako banaketan, % 1eko zentilak (aztarna txikiena duen biztanleria) 2,6 t-ko aztarna du; beheko % 10eko zentilak, 3,3 t-koa; eta beheko % 50eko zentilak, 6,6 t-koa. Izan ere, % 63ko zentilera igo behar da, populazio osoaren batez besteko aztarnaren baliokidea den aztarna aurkitzeko (7,7 t). Bestela esanda, herritarren % 63k populazio osoaren batez bestekoa baino aztarna txikiagoa du. % 98ko zentilera igo behar da dezil altuenaren batezbestekoari dagokion karbono-aztarna lortzeko ( ≥90 %). Banaketa horren Gini-ren indizea % 31 da.
Datu horiek guztiak beheko taulan erakusten dira (kalkulu-orri honetan beste kalkulu batzuekin ere jasota daude), wir2022 txostenean aztertutako 26 herrialdeetarako. Taulako lehenengo sei zutabeak gure kalkulu-algoritmoaren sarrerako datuak dira. Hurrengo bost zutabeek gure algoritmoak emandako emaitzak jasotzen dituzte: lortutako banaketaren arabera kalkulatutako Gini indizea; % 50eko zentilaren karbono-aztarna (mediana); herrialdeko batez bestekotik beherako aztarna duen biztanleria osoaren ehunekoa; herrialdearen aztarna osoaren erdia pilatzen duen biztanleriaren ehunekoa behetik hasita; eta goiko eta beheko dezilen aztarnen arteko erlazioa.
Herrialde bakoitzeko barne-desberdintasuna nabarmena da karbono-aztarnaren ikuspegitik. Edozein herrialdetan, aztarna batez bestekoaren azpitik duen biztanleriaren ehunekoa % 60tik gorakoa da beti (Italiak bakarrik du ehuneko txikiagoa, % 59). Europako herrialdeetan % 62-63 inguru da, eta herrialde askok % 75 gainditzen dute (Brasil, Txile, India, Hegoafrika). Datu horien arabera, biztanleriaren bi herenek herrialdeko batez bestekoa baino aztarna txikiagoa dute. Eta herrialde osoaren aztarnaren erdia metatzeko, gutxienez biztanleriaren beheko hiru laurdenen aztarnak batu behar ditugu. Biztanleriaren beste laurdenaren aztarnak aztarna osoaren beste erdia adierazten du. Desberdintasuna nabaria da, halaber, goiko eta beheko deziletako aztarnen arteko erlazioa aztertzen badugu (taulako azken zutabea). Garapen mailan barne desberdintasunak dituzten herrialdeak alde batera utzita ere (Txina, India, Indonesia, Mexiko, Hegoafrika), 20 eta 30 baino gehiagoko ratioak ditugu, Europan ratioak 8 inguru dira, Japonian 10,5 eta AEBetan ia 18.
Datu horiek arestian esandakoa baieztatzera baino ezin garamatzate: karbono-aztarna oso modu desberdinean banatzen da munduko herrialde guztietako biztanleria-segmentuen artean, eta, beraz, energia-trantsizioa gauzatzeko politikek erantzukizun-desberdintasun nabarmena onartu behar dute, eta ahalegin handiena eskatu karbono-aztarna handiena duten biztanleria-segmentuei.
Azpimarratzekoa da, era berean, herrialde bakoitzaren barruan karbono-aztarnaren banaketaren estimazio hori kontserbadorea dela, World Inequality Lab-ek egindako kalkulu-prozedurari erreparatzen badiogu. Ingurumen IO-taulak erabiliz posible da gizartearen sektore instituzional desberdinen karbono-aztarnak kalkulatzea: etxebizitzen aztarna, gobernu-sektorearen aztarna eta kapitalaren inbertsioari lotutako aztarna. Aztarna horiek irizpide desberdinen arabera banatzen dira herritarren artean, banakako kalkulua lortzeko. Etxebizitzei lotutako zatia errentaren eta kontsumoaren estatistiken arabera banatzen da biztanleriaren artean; inbertsio pribatuari lotutako zatia, aberastasunaren banaketaren arabera; baina gobernu-sektorearen aztarna eta inbertsio publikoari lotutako zatia berdin banatzen da biztanle guztien artean, sinpletasunaren mesedetan (Chancel, 2021). Hala ere, argi dago aztarna handiena duten biztanleek ere, kontsumo, errenta eta aberastasun handienak dituztenek, onura handiagoa izango dutela, oro har, zerbitzu publikoetatik eta azpiegitura publikoetatik, eta aztarna horren banaketa ekitatiboa gehien isurtzen dutenen gutxiespen bat izango da. Hurrengo irudiak sektore instituzional horien aztarnen bilakaera erakusten du mundu mailan (4. irudia, Burq & Chancel, 2021).
Beraz, arrazoizkoa dirudi onartzea karbono-aztarnaren banaketan herrialde bakoitzean dagoen benetako desberdintasuna, gutxienez, estimatutakoa baino handixeagoa izango dela.
Kalkulu horien ondoren, orain egoera hobean gaude trantsizio energetikoan karbono-aztarna murrizteko ahaleginak nola banatu daitezkeen ulertzeko.
2. The distribution of the effort of the energy transition
Esan bezala, IPCCk aurreikusten du 2020an geratzen zen karbono-aurrekontua 300 Gt CO2-koa izango zela, berotzea 1,5 ºC-ra mugatzeko % 83ko probabilitatearekin. Gure kalkulu-orrian (“Carbon_Budget_IPCC_2020-” izeneko atalean), honako kalkulua egin dugu: biztanleko karbono-aztarnaren urteko murrizketaren ehunekoa kalkulatu dugu munduan, 2020. urteaz geroztik metatutako isurketek ez dezaten 300 Gt baino gehiagoko aurrekontua gainditu. Horretarako, Nazio Batuen aurreikuspenekin bat datorren munduko populazioaren eboluzioa suposatu dugu. Karbono-aztarnaren bilakaera hurrengo irudian ikus daiteke, per capita terminoetan eta mundu osoko batez besterako.
Urteko % 11,7ko murrizketarekin, 2020. urtetik aurrerako emisio metatuak 295,1 Gt izango lirateke 2050ean, eta 300 Gt 2100ean. Emisio metatu horiek mugatzeko, karbono-aztarna murriztu beharko litzateke, 2020an 7,5 t CO2e/cap (LULUCF barne) izatetik 2,2 t/cap izatera 2030ean, 0,6 t/cap izatera 2040an eta 0,2 t/cap izatera 2050ean.
Emisio metatuak handiagoak badira, 1,5 ºC-tik behera geratzeko aukerak txikiagoak dira. IPCCk % 50eko probabilitatea kalkulatzen du emisio metatuak 500 Gt badira. Kalkulu-orrian ikus daitekeenez, horrek urtean % 7,5eko murrizketa eskatuko luke. Murrizketa urtean % 4,4ra mugatzen bada, orduan emisio metatuak 900 Gt izango lirateke, hau da, % 17ko probabilitatea 1,5 ºC-tik behera geratzeko, eta 2 ºC-tik gora geratzeko aukera bera (hau da, % 83ko probabilitatea 2 ºC-tik behera geratzeko); ikus 1. taula.
Kalkulu horien arabera, emisioak 2021ean hasten dira jaisten, eta badakigu hori ez dela gertatu. Murrizketen hasiera 2025era arte atzeratzen badugu, aurreko urteetan 2020ko isurketa-maila (37,1 Gt CO2) mantenduz 2024ra arte, orduan 2024tik aurrera beharko litzatekeen urteko murrizketa % 20,3 izango litzateke, urtez urte (“Carbon_BudgetsIPCC_2025-” atalean). Horrek agerian uzten du emisioak ahalik eta lasterren murrizten hasteko beharra; zenbat eta gehiago atzeratu, orduan eta murrizteko ahalegin handiagoa egin behar da. Era berean, erraz ikus genezakeen ahalegina nabarmen txikiagoa izango zela murrizketak duela hamarkada bat hasi izan balira.
Nola eragin beharko lieke emisioak murrizteko eskari horrek munduko biztanleriaren sektore desberdinei, karbono-aztarnaren desberdintasun izugarria kontuan hartuta? Beheko taulak lagunduko digu ideia bat izaten. Horrek, wir2022 txostenean agertzen diren 26 herrialdeetako zentilen karbono-aztarnaren kalkulua erakusten du. Kolore zuriko gelaxken balioak bat datoz 2020an munduko batez bestekoa baino karbono-aztarna handiagoekin (7,52 t/cap); kolore gorriko gelaxkakoak bat datoz 2020 eta 2030 artean espero diren balioen arteko karbono-aztarnekin (2,17-7,52 t/cap); kolore horikoak 2030 eta 2040 urteen artean espero diren karbono-aztarnei dagozkie (0,62-2,17 t/cap); eta berde kolorekoak 2040rako espero dena baino karbono-aztarna txikiagoak dira.
Ikus daitekeenez, Nigeria, Mexiko, India eta Indonesiako biztanleriaren zati txiki batek 2040rako karbono-aztarnaren helburuak 2020an bete zituen. Herrialde horietako biztanleriaren zati handi bat 2030erako helburuak betetzen ari da dagoeneko (horiz), eta horiei Txile, Txina, Hegoafrika, Turkia, Argentina, Brasil, Maroko, Aljeria eta beste hainbat herrialdetako beheko sektoreak gehitu behar zaizkie.
Zer gertatzen ari da gainerako herrialdeetan? Har dezagun erreferentzia gisa 2025. urterako karbono-aztarnaren helburua, 4 t/cap. Ikus daitekeenez, Frantzian biztanleen % 15ek, Alemanian eta Britainia Handian % 12k eta Espainian % 18k bete zuten helburu hori 2020an. Hala ere, herrialde horietako biztanle gehienek munduko batez besteko aztarna gainditu zuten 2020an (7,7 t/cap, LULUCF barne; taulako gelaxka zurien balioak). Munduko biztanleriaren sektore horrek –2020an munduko batez bestekoa baino karbono-aztarna handiagoa zuenak– hartu beharko luke lehentasuna emisio-murrizketetan hurrengo urteetan. Eta gainerako sektoreek pixkanaka bat egin beharko lukete murrizketekin. Trantsizioa horrela egiten ez bada, ez da bidezkoa izango; gainera, dezilik handieneko karbono-aztarnak ia herrialde guztietan hain garrantzitsuak izanik, IPCCk kalkulatutako karbono-aurrekontuak ere ezingo lirateke errespetatu.
Gure kalkuluek adierazten dute Berlinetik New Yorkerako hegaldi batek (joan-etorria, 2×6400 km) 1,4 t CO2e-ko karbono-aztarna sortzen duela. Gasolinazko ibilgailuz 10 mila kilometro mugitzeak 3,3 t CO2e-ko aztarna sortzen du (autoa elektrikoa bada eta elektrizitatea berriztagarria, 0,87 t CO2e; ezin baitugu ahaztu automobilaren fabrikazioa eta elektrizitatea sortzeko azpiegitura guztia, edo errepidearen eraikuntza eta mantentze-lanak). Ordenagailu portatil baten fabrikazioaren karbono-aztarna 200 kg CO2e-ra irits daiteke, eta telefono mugikor batena, berriz, 40 kg baino gehiago izan daiteke. Herrialde askotan guztiz berriztagarria ez den 1 MWh-ko elektrizitate-kontsumoak 300 kg-tik gorako aztarna izan dezake. Datu horiek erakusten dutenez, oso moderatua ez den kontsumo-mailak (garraioan, energian, kontsumo-produktuetan) oso azkar eramango gaitu geratzen zaigun karbono-aurrekontuaren zati pertsonala gainditzera. Trantsizio energetikoak, batez ere, gizarteko sektore batzuetan jarri behar du arreta, baldin eta sektore horien bizimoduak karbono-aurrekontuak ezartzen duenaren gainetik badaude. Izan ere, Europar Batasunak berak ere onartzen du bizimoduetan zenbait aldaketa saihestezinak direla 1,5 ºC-ko berotze globalarekin bateragarriak diren trantsizioak gauzatzeko (Europako Batzordea, 2018).
Burq, F., & Chancel, L. (2021). Aggregate carbon footprints on WID.world. https://wid.world/document/carbonaggregates/
Chancel, L. (2021). Climate change & the global inequality of carbon emissions, 1990-2020. https://doi.org/10.1038/s41893-022-00955-z
European Commission. (2018). IN-DEPTH ANALYSIS IN SUPPORT OF THE COMMISSION COMMUNICATION COM(2018) 773. A Clean Planet for all A European long-term strategic vision for a prosperous, modern, competitive and climate neutral economy. https://climate.ec.europa.eu/document/download/dc751b7f-6bff-47eb-9535-32181f35607a_en?filename=com_2018_733_analysis_in_support_en.pdf
Hansen, J. E., Sato, M., Simons, L., Nazarenko, L. S., Sangha, I., Kharecha, P., Zachos, J. C., von Schuckmann, K., Loeb, N. G., Osman, M. B., Jin, Q., Tselioudis, G., Jeong, E., Lacis, A., Ruedy, R., Russell, G., Cao, J., & Li, J. (2023). Global warming in the pipeline. Oxford Open Climate Change, 3(1). https://doi.org/10.1093/OXFCLM/KGAD008
IPCC. (2021). Summary for Policymakers. https://doi.org/10.1017/9781009157896.001
Lee, H., & Romero, J. (2023). Climate Change 2023 Synthesis Report IPCC, 2023: Sections. In: Climate Change 2023: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Core Writing Team. 35–115. https://doi.org/10.59327/IPCC/AR6-9789291691647
Piketty, T., Saez, E., Zucman, G., Duflo, E., & Banerjee, A. (2023). INEQUALITY REPORT 2022. https://wir2022.wid.world/www-site/uploads/2023/03/D_FINAL_WIL_RIM_RAPPORT_2303.pdf
Shukla, P. R., Skea, J., Reisinger, A., Slade, R., Fradera, R., Pathak, M., Al, A., Malek, K., Renée Van Diemen, B., Hasija, A., Lisboa, G., Luz, S., Malley, J., & Mccollum, D. (2022). Climate Change 2022 Mitigation of Climate Change Working Group III Contribution to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change Summary for Policymakers Edited by. www.ipcc.ch